Δ ΜΕΡΟΣ
ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ
ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ
Η θεολογία του Παλαμά κατοχυρώθηκε με μία σειρά συνόδων ευνοϊκών προς τον ίδιο. Η πιό σπουδαία σύνοδος συνήλθε τον Ιούλιο του 1351 και καταδίκασε τον Νικηφόρο Γρηγορά, τον τελευταίο αντίπαλο του αγίου Γρηγορίου. Ο Συνοδικός Τόμος αποτελεί την επίσημη διακήρυξη , που μ' αυτήν η ορθόδοξη εκκλησία επιδοκίμασε τη διδασκαλία του Παλαμά. Οι αποφάσεις της Συνόδου επικυρώθηκαν και από άλλες Συνόδους κατά τον ΙΔ' αιώνα.Το περιεχόμενό τους ενσωματώθηκε στο “συνοδικόν της ορθοδοξίας” και έκτοτε βρίσκεται διαρκώς στα Λειτουργικά μας βιβλία. Από εκεί κάθε χρόνο, τη δεύτερη Κυριακή των Νηστειών γίνεται η ανάγνωσίς του και η μνήμη του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά συναρτάται με την ίδια τη νίκη της Πίστεως, διατρανούμενη λειτουργικά.
Οι ελπίδες του Καλαβρού να ανακαλύψει στην Ανατολή την πατρίδα του αρχαίου Ελληνισμού δεν πραγματοποιήθηκαν. Ομως τα ανθρωπιστικά του ιδανικά και οι Πλατωνικές του πεποιθήσεις βρήκαν πλατύτερο κοινό στη Δύση. Ο Βαρλαάμ αφού ξαναγύρισε στην Ιταλία, ονομάστηκε επίσκοπος Γέρακα και πέρασε τα γεράματά του δίνοντας μαθήματα ελληνικής στον Πετράρχη. Στο πρόσωπό του η βυζαντινή εεκκλησία καταδίκασε το πνεύμα της Αναγέννησης. Η σύντομη σταδιοδρομία του στο βυζάντιο δεν θα ήταν δυνατή , εάν οι ιδέες του δεν είχαν βρεί ευνοϊκό ακροατήριο σε ορισμένους κύκλους.
Από τον Θ' αιώνα , πίσω από τη φαινομενική ομογνωμία συνυπήρχε, όπως προαναφέραμε, μιά μόνιμη αντίθεση : οι πρωτεργάτες του κοσμικού Ελληνισμού, από τη μία πλευρά, που ήθελαν να αναβιώσουν την νεοπλατωνική παράδοση ( σε όσο το δυνατό μεγαλύτερη αυτονομία από το χριστιανικό δόγμα ) - και από την άλλη πλευρά , όσοι αγωνίζονταν για μιά θεολογία και μιά πνευματικότητα, ανεξάρτητες από τους αρχαίους φιλοσόφους. Οι αντίπαλοι του κοσμικού ελληνισμού είχαν κληρονομήσει από τους Ελληνες πατέρες ένα σύστημα σκέψης ( το σύστημα της πίστεως ), που δεν μπορούσε να αφήσει έξω από την “εν Χριστώ” εμπειρία καμμία ανθρώπινη δραστηριότητα. Ιδιαίτερα μετά τη νίκη επι των εικονομάχων είχε γίνει αυτονόητο ότι η Παράδοση είχε δεχθεί μιά τελειωτική έκφραση με τους κανόνες των οικουμενικών συνόδων, οπότε αρκούσε η επανάληψή τους για να υπάρξει δογματική ασφάλεια.
Η εκκλησία της Ανατολής αποκρούοντας την “κατά άνθρωπον φιλοσοφία” , δεν υπέπεσε στον πειρασμό της Δύσης, που οδήγησε σε μιά νεο-ειδωλολατρική Αναγέννηση και εν συνεχεία στην πρωτοφανή έκρηξη των Μοντέρνων Καιρών , που οδήγησε σε κρίση τη Δυτική Χριστιανοσύνη.
Ο Αγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και μετά την αναχώρηση του Βαρλαάμ για τη Δύση, συνέχισε να αγωνίζεται. Αντίπαλοί του ήταν ταυτόχρονα και οι ανθρωπιστές του βυζαντίου αλλά και κάποιοι υπέρμαχοι της “θεολογίας της επανάληψης” - ή καλύτερα “εκ των ένδον” της εκκλησίας. Δεν θα αναφερθούμε όμως λεπτομερώς στα όσα ακολούθησαν. Στα γεγονότα μετείχαν και Πολιτικοί και Εκκλησιαστικοί άνδρες. Θα ξαναπιάσουμε ωστόσο το νήμα της αφήγησης με την πορεία του Αγίου Γρηγορίου, ο οποίος το ΜάΙο του 1347 έγινε Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, και από τη θέση αυτή ανάπτυξε θαυμαστή ποιμαντική δραστηριότητα. Η Θεσσαλονίκη τον ΙΔ' αιώνα υπήρξε θέατρο αληθινής κοινωνικής επανάστασης. Πρόκειται για την επανάσταση των “ζηλωτών” εναντίον των ευγενών. Ο Παλαμάς κατάφερε να επιβάλει την προσωπικότητά του, διακατεχόμενος, ως άνθρωπος βαθείας πίστεως, από ειρηνικό πνεύμα.
Το κήρυγμά του ήταν έντονο κατά των κοινωνικών αδικιών, που ήταν η αιτία της όλης αναταραχής στη θεσσαλονίκη. Οι λόγοι του όμως δε χάνουν ποτέ το θεολογικό τους περιεχόμενο, εστιασμένο πάνω στο Μυστήριο του Χριστού. Ο Αγιος Γρηγόριος δίδασκε ορθόδοξα το λαό. Εκανε σύναξη των ιερέων, όπου τόνιζε την αξία της ιερωσύνης και το έργο της. Διασώθηκε μεγάλο μέρος των ομιλιών του, στις οποίες διαφαίνεται ένας άγιος, που συνδύαζε πράξη και θεωρία, υψηλό λόγο και απλό λόγο. Ο Φιλόθεος Κόκκινος γράφει πως “πάσα παιδαγωγία ψυχής άντικρυς ήν και διόρθωσις ήθους και αμαρτίας ανατροπή και διδασκάλων αρετής και φιλοσοφία παντός αγαθού” ( Φιλόθεου Κοκκινου, βίος Παλαμά, Ε.Π.Ε. Σελ. 310 – 315 ). Ολοι αυτοί οι λόγοι του αγίου, μας δείχνουν τι πρέπει να κάνουμε, ώστε να θεραπευθούμε εσωτερικά και να αποκτήσουμε ορθόδοξο ήθος. Μιλούσε, όπως μιλούν πολλοί σύγχρονοι Αγιορείτες, των οποίων ο λόγος είναι εμπειρικός και αφοπλιστικός, όχι πάντως στοχαστικός. Αυτό μπορεί να νουθετήσει τους σημερινούς θεολόγους, οι οποίοι εν πολλοίς έχουν αποκλινει από τον παραδοσιακό τρόπο θεολόγησης, αφούν δεν ακολουθούν τρόπο ζωής , σύμφωνο και σύστοιχο με τους Πατέρες.
Ο Αγιος Φιλόθεος, που βιογραφεί τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά , παρουσιάζει τα πολλά χαρίσματα και τις αρετές του, οι οποίες τον αναδεικνύουν μεγάλο Πατέρα της Εκκλησίας. Γενικά ο Γρηγόριος θαυμαζόταν ως “εν τοίς εσχάτοις και ταπεινοίς τουτοισί καιροίς γενόμενος άγιος” . Η τελευτή του, επίσης, θυμίζει ένδοξες οσιακές εκδημίες αγιορειτών πατέρων. Ενώ βρισκόταν στο κρεββάτι, προς το τέλος της ζωής του, μιλούσε στους παρευρισκομένους “περί ζωής και θανάτου και ψυχής”. Προείδε την ημέρα της κοιμήσεώς του και τιμάται γι' αυτό πολύ από τους αγιορείτες.
Τις τελευταίες ημέρες επανελάμβανε διαρκώς τη φράση : “τα επουράνια εις τα επουράνια”, εως ότου η ψυχή του εξήλθε από το σώμα. Πέθανε στις 27 Νοεμβρίου του του 1359 στην πόλη της Επισκοπής του. Το 1368 ανακηρύχθηκε άγιος από τον οικουμενικό Πατριάρχη Φιλόθεο Κόκκινο, τον παλιό μαθητή και φίλο του. Τιμάται στη θεσσαλονίκη αμέσως μετά από τον Πολιούχο Αγιο Δημήτριο, ο οποίος τον κράτησε εκεί “δι' οράματος”, για να επιτελέση το μεγάλο έργο της απόκρουσης των αιρετικών σαλπισμάτων της κοσμικής σοφίας.
Εχει αντίκτυπο στό “σήμερα” της ορθοδοξίας η νίκη αυτή ή είναι μόνο μία ανάμνηση του ενδόξου Βυζαντινού παραλθόντος ; Οι αξιολογήσεις εξαρτώνται από τη στάση μας απέναντι στην ιερή παράδοση, ως τρόπο ζωής και όχι ως νεκρό σχήμα, που έρχεται από το μακρυνό παρελθόν. Αναλύοντας ταυτόχρονα και το σημερινό κόσμο, ως προς τις θρησκευτικές του ρίζες, μπορούμε να τολμήσουμε κάποια γενική αξιολόγηση, με τη βοήθεια βεβαίως των μελετητών της εκκλησιαστικής μας ιστορίας, σε συνάρτηση με τη γενικώτερες τάσεις της εποχής μας.
Την εποχή που είχε αρχίσει να πνέει στο βυζάντιο το πνεύμα της Αναγέννησης και η χριστιανική Δύση βρισκόταν στή φάση του ριζικού μετασχηματισμού της ιστορίας της , ο Παλαμάς ανέσυρε από το παρελθόν το μόνιμο πνευματικό και δογματικό στοιχείο, εκφράζοντας την Καθολική Ορθοδοξία. Το στοιχείο αυτό-δηλ. η παραδοσιακότηα - σήμερα αμφισβητείται έντονα, διότι οι πολλοί έχομε συνηθίσει να σκεφτόμαστε, ακόμα και τα εκκλησιαστικά θέματα, μέσα από νέα σχήματα ζωής, προβαλλόμενα ως “νεωτερικότητα”.
Φράσεις όπως : “τότε τα πράγματα ήταν έτσι” αλλά “σήμερα ο κόσμος έχει πάει μπροστά”, “η θεολογία δεν είναι πλέον “χρηστική”, “η εκκλησία έχει “κολλήσει” στο παρελθόν”, και πολλά άλλα αποφθεγματικώς λεγόμενα, εμποδίζουν να κατανοήσουμε, πως η ζωή μας έχει οντολογικές βάσεις, δεδομένες “εξ αρχής”, αλήθειες που σώζουν, αλήθειες που δεν τις ανακαλύψαμε οι άνθρωποι με το νού μας, αλλά μας εδόθησαν ως αποκάλυψη “άνωθεν” , για να αυξηθούμε ωριμάζοντας πνευματικά “εν τώ θεώ”.
Ο π. Jean Meyendorff στον πρόλογο του βιβλίου του για τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά εκφράζει τους πριβληματισμούς του με τα ακόλουθα λόγια : “οι μοντέρνοι καιροί παρασύροντας σε τελειωτική ερείπωση τόσες αξίες που είχε απολυτοποιήσει ο Μεσαίωνας , θα έφθαναν ως το σημείο να αποσαρθρώσουν την ουσία του χριστιανισμού ; Η Νέα Πολιτεία , αφού κατόρθωσε να κατακτήσει την αυτονομία του ορθού λόγου και της δημιουργίας , θα παραχωρούσε θέση στην υπερφυσική ζωή , που ο Χριστός είχε προσφέρει , ανεξάρτητα από όλα τα καθαρά ανθρώπινα επιτεύγματα ; ( μνημ. έργο ,σελ. 10 ). Η απάντησή του είναι, πως ο Παλαμάς μέσα από το έργο του, δίνει θετικές απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα.
Εαν όντως υπάρχουν τέτοιες δυνατότητες θετικών απαντήσεων, δεν απομένει παρά να αναληφθεί εκ νέου η θεολογική υποχρέωση να λεχθούν “καινώς τα καινά”, στα όρια των συνθηκών της συγχρόνου ζωής, αφού η παράδοση έχει μέσα της πλούσιο δυναμισμό. Διότι σήμερα ο αυτόνομος πολιτισμός – ο ουμανιστικός και Αρειανίζων Δυτικός πολιστισμός ( κατά τον άγιο Ιουστίνο Πόποβιτς ) σύντομα θα καταρεύσει μέσα στην ειδωλολατρική ανθρωποκεντρικότητά του. Η κληρονομιά του Αγίου Γρηγορίου, την οποία ενστερνιζόμαστε μέσα από το όλο έργο του, διατηρεί την αμείωτη σημασία της, ως χειραγώγηση προς τη θεία Βασιλεία, που ήδη επό τον παρόντα κόσμο καλούμαστε να βιώσουμε Και τουτο θα το κατορθώσουμε μέσω της λειτουργικής ζωής αφ' ενός και της “εν ασκήσει” προσευχής του Ιησού αφ' ετέρου, προσευχής της οποίας μύστης υπηρξε ο Αγιος Πατήρ , ως θεολόγος του φωτός.
ΒΙΒΛΙΟΡΓΑΦΙΑ
Μοναχού Θεοκλήτου Διονυσιάτου, Ο Αγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, θεσσαλονίκη, 1984
Jean Meyendorff , Ο Αγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και η ορθόδοξη μυστική παράδοση, Ακρίτας
Σταύρος Γιαγκάζογλου, Κοινωνία Θεώσεως , εκδ. Δόμος , Α εκδ. Αθήναι 2001
Αρχιμ. Ιεροθέου Βλάχου,ο Αγιος Γρηγόγιος ο Παλαμάς ως Αγιορείτης, Ιερά Μονή
Γενεθλίου Θεοτόκου, Α' εκδ. 1992
Βλασίου Φειδά , Εκκλησιαστική Ιστορία , Τομ. Β' , Αθήναι 1972 ( Πανεπιστημιακαί Παραδόσεις )
Επισκόπου Καλλίστου Ware , η δύναμη του ονόματος , Ακρίτας , Α' εκδ. 1980
Επισκόπου Καλλίστου Ware , η εντός ημών βασιλεία, Ακρίτας , Εκδ. Πρώτη , Οκτώβριος 1994
Φιλοθέου Κοκκίνου , Βίος Γρηγορίου Παλαμά , Ε.Π.Ε. Εκδ. Γρηγόριος ο Παλαμάς, θεσσαλ. 1984
π. Ιωάννου Ρωμανίδου , κείμενα Δογματικής και Συμβολικής θεολογίας , εκδ. Πουρναρα , θεσ/νίκη
Jean Meyendorff , η Βυζαντινή κληρονομιά στην Ορθόδοξη Εκκλησία , Αρμός, Α' εκδ. 1990
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου