Η ΜΕΤΑΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΣΤΟ ΦΩΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ

 του Παπαγεωργίου Κων/νου

  θεολόγου/εκπαιδευτικού

         

Ο ζων θεός της Αποκαλύψεως και η σχολαστική μέθοδος

      «Πίστις ηγείσθω των περί θεού λόγων πίστις και μη απόδειξις’. Πίστις η υπέρ τας λογικάς μεθόδους την ψυχήν εις συγκατάθεσιν έλκουσα ‘πίστις ουχ η γεωμετρικαίς ανάγκαις, αλλ’ η ταις του Πνεύματος ενεργείαις εγγινομένη... Εκ του θαύματος αναγκαία η παραδοχή της θεότητος του» Μονογενούς τοις ορώσιν εγένετο. Τι αναγκαστικώτερον εις συγκατάθεσιν; προτάσεων πλοκαί το συμπέρασμα ακόλουθον εαυταίς εφελκόμεναι ή θαύμα τοσούτον εναργώς ορώμενον, πάσαν ανθρώπου δύναμιν υπερβαίνον;

(Μ. Βασίλειος, Mg 30 104 Β)

   Η διαφοροποίηση από την Αγιοπατερική Μέθοδο Θεογνωσίας άρχισε στη Δύση με τον Ιερό Αυγουστίνο. Στις «Εξομολογήσεις» του έχουν εναποτεθεί, μέσω της προσωπικής του εμπειρίας, τα στάδια της πορείας που χρειάζεται να ακολουθηθεί για να «κατακτηθεί» η Πίστη. Ο Αυγουστίνος σ’ αυτό του το βιβλίο διδάσκει σε όλους τους μεταγενέστερους, μέχρι και τον 14^ο αιώνα « πώς να μετανοήσουν, πώς να στοχαστούν, πώς να αναζητήσουν το θεό » (  Franco Alessio, Ιστορία της Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας εκδ. Τραυλός, σελ. 44 ). Επίσης ο Αυγουστίνος είναι εκείνος , που θα επιδράσει αποφασιστικά στη διαμόρφωση εκείνου που ονομάστηκε « Μεσαιωνική Θεοκρατική Θεωρία » : « ο Αγιος Παύλος είπε μία μόνο φράση , αλλά ο Ιερός Αυγουστίνος διατύπωνε συνεχώς τη διδασκαλία, η οποία επικύρωνε και ενίσχυε την εξής απαράβατη αρχή : κάθε εξουσία πηγάζει από το θεό » (ο.π. σελ. 44 ).

   Τα έργα του Αυγουστίνου τροφοδοτούν το Μεσαίωνα με τρία θεμελιακά στοιχεία, αποφασιστικού χαρακτήρα για την «φυσιογνωμία» μιας ολόκληρης Ιστορικής Περιόδου στη Δύση. Αυτά τα στοιχεία είναι, με τη διατύπωση του Franco Alessio, τα εξής  : 1. η ιδέα της Παιδείας, 2. μια Διδασκαλία αδιαμφισβήτητη ( Doctrina ) και 3. μια συνολική και πολυδιάστατη ιδέα, που περιβάλλει την έννοια της Φιλοσοφίας. Δυνάμει του πρώτου στοιχείου ( της ιδέας της Παιδείας ), θεωρείται νόμιμη η ενσωμάτωση της Αρχαίας Σοφίας στο σύστημα Πίστεως των Χριστιανών : οι Αρχαίοι είχαν την Παιδεία ως αγαθό, αλλά κατά τον Αυγουστίνο ήταν «άδικη» αυτή η κτήση. Τώρα όμως οι Χριστιανοί οφείλουν να ενσωματώσουν την Παιδεία στην Αλήθεια που προέρχεται από το θεό.

   Εδώ, σ’ αυτή τη θέση, μπορούμε να διακρίνουμε κάποια ουσιαστική αλλαγή , αλλοιωτική της Κατηχητικής Πράξης της Αρχέγονης Εκκλησίας : στα στάδια πνευματικής «αύξησης» του πιστού, προσαρμόζεται η προσωπική σύνθεση του Αυγουστίνου, σύνθεση αποτελούμενη από Νεοπλατωνικά, Μανιχαϊκά και Ορθόδοξα στοιχεία. Τοιουτοτρόπως προστίθεται στην Πατερική Παράδοση η λογική κατανόηση των δογμάτων ( των εξ Αποκαλύψεως Αληθειών ) και παράγεται μια νέα Μέθοδος του «θεολογείν» ( μέθοδος  Στοχαστική – Φιλοσοφική ) η οποία έκτοτε σφραγίζει την Δυτική Παράδοση.

  « Οι Φραγκολατίνοι επεδόθησαν σοβαρώς εις την προσπάθειαν αυτήν  ( προσπάθεια λογικής επεξεργασίας των δογμάτων ) και ούτω εδημιούργησαν Σχολαστικήν Θεολογικήν Παράδοσιν, την οποίαν ανεκήρυξαν ανωτέραν της Πατερικής Παραδόσεως πριν την δημιουργήσουν και θεωρείται ούτως υπό των Δυτικών μέχρι σήμερον » ( π. Ιωαννου Ρωμανίδου, Δογματική της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, τόμ. Α, σελ. 108 ).

   Διαφορετική στα λόγια αλλά ταυτόσημη στα νοήματα, αυτή είναι η διδασκαλία του Πλατωνισμού και του Νεοπλατωνισμού, που βρίσκεται πολύ κοντά στην χριστιανική Πίστη κατά τον Αγιο Αυγουστίνο : έτσι διαβάζει λ.χ. τη φράση του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου «στην αρχή ήταν ο Λόγος και ο Λόγος βρισκόταν κοντά στον θεό και ήταν θεός ο Λόγος» και την εκλαμβάνει ως ταυτόσημη με τη διδασκαλία των Νεοπλατωνικών, την οποία γνώριζε ήδη αρκετά καλά, αφού είχε περάσει από τις τάξεις τους. Γι’ αυτό και συνιστά και στους άλλους «κατάλαβε για να πιστέψης, πίστεψε για να καταλάβεις» : η ζωή ( η θρησκευτική ) και η σκέψη ( η Φιλοσοφική ) εισδύουν τώρα η μία μέσα στην άλλη. « η θρησκευτική πίστη δεν υποκαθιστά τη νόηση, η πιστή υποταγή ( Fides ) στην auctoritas δεν αποκλείει την κατανόηση και εμβάθυνση, και τέλος η θρησκευτική βεβαιότητα δεν αποκλείει το «φιλοσοφείν»  ( Franco Alessio, Ιστορία της Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας, εκδ. Τραυλός, σελ. 47 )

  Αυτά είναι ουσιαστικά στοιχεία της «Αυγουστίνειας» παράδοσης, τα οποία σχεδόν επιγραμματικά αναφέρουμε εδώ, ως απολύτως απαραίτητα για την κατανόηση των προϋποθέσεων επί των οποίων οικοδομήθηκε η Σχολαστική – Ορθολογική θεολογία, η οποία αποτελεί και την «Οδύσσεια» της Δυτικής Χριστιανοσύνης ακόμη και σήμερα, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Ένα από τα πιο σοβαρά επακόλουθα της εισαγωγής σχολαστικών μεθόδων στην ερμηνεία της Πίστεως ήταν το «διαζύγιο» Δόγματος και Ηθους, το οποίο παρήγαγε, αφ’ ενός μεν εκλογίκευση των υπερφυών αληθειών, αφ’ ετέρου δε μείωση του ευαγγελίου σε ένα είδος Ηθικής, που δεν ήταν δύσκολο σταδιακά να αυτονομηθεί. Ο «ηθικός Ιησούς», φορέας του μηνύματος της αγάπης  λ.χ. υπήρξε ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά ερμηνευτικά συμπεράσματα της Φιλελεύθερης Προτεσταντικής θεολογίας, όπου ήδη είχε συρρικνωθεί  το «της ευσεβείας μυστήριον», με τη χρήση της επιστημονικής  «ιστορικοκριτικής» μεθόδου.

 Η εγκατάλειψη των Ορθοδόξων Μεθόδων Θεογνωσίας «ορίζει» την κρίση και τα αδιέξοδα των Δυτικών θεολόγων οι οποίοι ως επί το πλείστον στοχάζονται πάνω στα θέματα της πίστεως έχοντας αποκοπεί από το σώμα της Ιεράς Παραδόσεως, την οποία διαφυλάσσει ακέραια η Ορθόδοξος Εκκλησία

 « Παράδοσις εστιν αρχαία και αποστολική, φεύγειν την εκ των συλλογισμών συμμαχίαν εν τοις περί θεού λόγοις, ασθενή τε ούσαν και εις ψεύδος φέρουσαν και μηδέν έτερον ή λύειν επιχειρούσαν την ισχύν του Σταυρού. Επειτα δε και ει συλλογισμοίς τα της πίστεως επιτρέψομεν , οίχεται μεν η πίστις ημών, οίχονται δε οι επί τη πίστει στέφανοι και ουκέτι θεώ αλλ’ ανθρώποις πιστεύσομεν…Πιστεύω, ουκ ερευνώ. Πιστεύω, ου διώκω το ακατάληπτον. Πιστεύω, ου μετρώ το αμέτρητον. Εάν πιστεύσω φωτίζομαι την ψυχήν. Εάν περιεργάσωμαι σκοτίζομαι τους λογισμούς. Εάν πιστεύσω καλώς ανυψούμαι προς ουρανόν. Εάν ζητήσω περιέργως καταφέρομαι εις βυθόν…Απλή τις εστι διδασκσλία το ημέτερον δόγμα, πιστώθητι. Χριστός αυτό παρέδωκεν, επλάτυναν οι απόστολοι, εκράτυναν οι διδάσκαλοι, τούτοις αρκεσθησόμεθα…Ο των Ορθοδόξων σύλλογος, συλλογισμών άνευ τη αληθεία υπείκει και άγεται…»  ( Ιωσήφ Βρυεννίου, τα ευρεθέντα, τόμ. Α¨  σελ. 86,89,92, Λειψία αψξη¨)

   Οι παραπάνω λόγοι αναφέρονται στην ορθολογιστική σπουδή του αποκεκαλυμμένου λόγου του Χριστού και όχι στη σπουδή και μελέτη της Ορθοδόξου Θεολογίας, δια της οποίας γίνεται εμβάθυνση στον πλούτο της σοφίας των Πατέρων. Διότι η Ορθόδοξος Πατερική Θεολογία υιοθετούσα την «εν τη εκκλησία» και «εν Αγίω Πνεύματι» Μέθοδο της αναπτύξεως την πατρώων δογμάτων, παρέμεινε ουσιωδώς «άτρωτη» από τον πειρασμό της εκλογικεύσεως της Πίστεως και «ανοιχτή» στις πνοές του Πνεύματος, το Οποίο οδηγεί «εις πάσαν την αλήθειαν». Ο π. Ιουστίνος Πόποβιτς γράφει, πως «όλη η αληθινή γνώση εξαρτάται από το Χριστό και το Αγιο Πνεύμα. Το ευαγγελικό ρητό «χωρις εμού ου δύνασθε ποιείν ουδέν» ( Ιωάν, 15, 5 ) ισχύει και για τη γνώση» ( Οδός Θεογνωσίας, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 1992, σελ. 158 ).

   Ο ίδιος πατήρ, με διεισδυτικό τρόπο, στην διδακτορική διατριβή του με θέμα «το πρόβλημα του προσώπου και της γνώσεως», έχει εκθέσει επιμελώς την ασκητικογνωσιολογική εμπειρία, με «άξονα» τη διδασκαλία του Αγίου Μακαρίου του Αιγυπτίου. Το έργο αυτό του πατρός Ιουστίνου μπορούμε να το εκλάβουμε και ως «μέτρο σύγκρισης», αν θέλουμε να σταθμίσουμε επακριβώς την ορθολογιστική ( Ρωμαιοκαθολική και Προτεσταντική ) «μέθοδο» της Δύσεως με τις αδιέξοδες «θεολογίες» της, που φθάνουν μέχρι των ημερών μας. Διότι τι άλλο είναι η «θεολογία του θανάτου του θεού», η «θεολογία της απελευθέρωσης», η «θεολογία της νεωτερικότητος», η «θεολογία της εκκοσμίκευσης» και πολλά άλλα παράλληλα αυτών, παρά τρόποι θεολογικής διανόησης, των οποίων η αφετηρία εστιάζεται στο «στοχαστικώς θεολογείν», το οποίο διατρέχει όλη την πνευματική προϊστορία του Δυτικού ανθρώπου.

   Εχοντας εξέλθει ο Δυτικός άνθρωπος από την κοιτίδα της Ιεράς Παραδόσεως, επιχειρεί να ανακτήσει την Αληθινή Πνευματική του Πατρίδα ( ουσιωδώς α-λύτρωτος ) με τα φτωχά μέσα της φιλοσοφίας και της Επιστήμης. Αγνοεί το θεανθρώπινο μυστήριο της Εκκλησίας, το οποίο δεν μπορεί να γευθεί, για να αναπαυθεί έτσι στον «οίκο του Πατρός». Διότι «η του θεού γεύσις» είναι η οδός για την πραγματική επίγνωση του θεού.  Οποιες θεολογίες  πραγματεύονται τα προβλήματα του συγχρόνου ανθρώπου με τη μέθοδο της «λογοκοπίας» και «ωραιολογίας», αγνοούν πως απευθύνονται σε εμπαθείς «μεταπτωτικούς» ανθρώπους, οι οποίοι καλούνται να εκπληρώσουν την ηθική κοινωνική και προσωπική τους ανάπτυξη ( την οποία καλοπροαίρετα προβάλλουν αυτές οι θεολογίες )  έξω από το Ιστορικό Σώμα του Χριστού, την Αγία Εκκλησία. Ετσι τους «προλαβαίνει» η πολύμορφη αμαρτία  και με   σκέψη του «προς τι όλα αυτά ;» θα  βρούν ως επί το πλείστον  παρηγοριά σε  άλλα ευαγγέλια η «σεσοφισμένους μύθους» με τους οποίους είναι κατάφορτη η «Νεωτερικότητα.

Γ.

η μεταπατερική θεολογία : παράγωγο Δυτικών νοοτροπιών

  Η λεγόμενη Μεταπατερική Θεολογία ( ως αίτημα ) αποτελεί μέρος της κρίσης του σύγχρονου θεολογικού κόσμου. Οι εισηγητές της θαυμάζουν ίσως τις πρωτοβουλίες των ετεροδόξων θεολόγων και επιθυμούν να τις αντιγράψει και η ορθόδοξος θεολογία. Ζητείται συνεπώς ( εάν ερμηνεύουμε σωστά τις προθέσεις των εισηγητών  - θεολόγων ) ένα άνοιγμα της Ορθοδόξου Θεολογίας στα κοινωνικά- πολιτισμικά  και υπαρξιακά – πνευματικά δεδομένα της συγχρόνου εποχής, με τα οποία η εκκλησία οφείλει να έλθει σε διάλογο. Και τούτο πρέπει να γίνει, έτσι ισχυρίζονται, αφού μέχρι τώρα η Ορθόδοξος Εκκλησία «αδυνατεί να κατανοήσει ότι στο παγκόσμιο θεολογικό στερέωμα τα ιδανικά της νεωτερικότητας, και η εξ αυτής απορρέουσα ιδέα της κοινωνικής αλλαγής έπαψαν προ πολλού να θεωρούνται ως ρήξη ή επανάσταση εναντίον της θεϊκής τάξεως, αλλά ως αποτέλεσμα της δράσης του θεού» ( K. Raiser, το μέλλον του οικουμενισμού, ΕΚΟ 10, θεσσαλονίκη, 1995, σελ. 79 εξ. - Από το βιβλίο «Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα», Ινδικτος, Αθήναι, 2007 ).

    Οι ραγδαίες αλλαγές σε πολλές όψεις του σύγχρονου κόσμου, με την προϊούσα εκκοσμίκευση και τη μαζική εγκατάλειψη της Πίστεως  ( όπου οι Ηθικές αξιώσεις του Ευαγγελίου συγκρατούν κάπως κοινωνική ζωή με την «χρησιμότητά» τους ) θα πρέπει να αντιμετωπισθούν ως «πρόκληση», για την Ορθόδοξία. Συνεπώς , το επιχείρημα είναι, γιατί να μη μπορεί να αναληφθεί το δημιουργικό έργο της αρθρώσεως μετα-πατερικής θεολογίας σε συνάφεια με τη Νεωτερικότητα, αφού και οι Αγιοι Πατέρες έκαναν στην εποχή τους ένα ανάλογο έργο, προσλαμβάνοντας την πολιτισμική σάρκα της εποχής τους και μεταμορφώνοντάς της «εν θεώ». Εάν το ερώτημα έχει διατυπωθεί σωστά, εκ πρώτης όψεως φαίνεται εύλογο, αφού η θεολογία πάντοτε γινόταν αντιληπτή ως «κριτική συνείδηση» της Εκκλησίας, στην άσκηση του ποιμαντικού της έργου.

Εχομε όμως την αίσθηση ότι ο διάλογος της Ορθοδοξίας με τη Νεωτερικότητα Δεν δύναται να συνεισφέρη  κάτι το ανάλογο με την μεταμόρφωση του Ελληνιστικού πολιτισμού « εν τω θεώ ». Εντελώς διαφορετικά, είναι απόπειρα αλλοιώσεως της Πίστεως διά της εξαλείψεως των στοιχείων εκείνων, τα οποία την καθιστούν «ασύμμετρη» με το πνεύμα της εποχής. Είναι κατά κάποιο τρόπο μια «άλλη ανάγνωση» του ευαγγελίου, με σύγχρονους όρους, επανέκφραση των περιεχομένων του, ώστε να γίνουν αποδεκτά από τη εκκοσμικευμένη συνείδηση του ανθρώπου της εποχής μας. Με λίγα λόγια  είναι απόπειρα να προσαρμοσθεί το Ευαγγέλιο στον κόσμο και όχι ο κόσμος στο Ευαγγέλιο. Κάτι τέτοιο όμως ήταν εντελώς αδιανόητο για τους Πατέρες. Αυτοί προσέλαβαν τον κόσμο ( φιλοσοφία , γλώσσα, ήθη, έθιμα, κατηγορίες σκέψης, νοοτροπίες κ.λ.π. ) εναρμονίζοντάς τον με το πνεύμα της Βασιλείας του Θεού ( της θεϊκής τάξης ) οι δε σύγχρονοι θεολόγοι θέλουν να προσαρμόσουν το σύστημα της πίστεως εντός της εκκοσμικευμένης εσχατολογίας τους.  Χρησιμοποιούν τη λέξη Εσχατολογία  ( αναμονή της Βασιλείας του θεού ) στην έντασή της με την Ιστορία, αλλά μέσα σε τελείως διαφορετική προοπτική από εκείνη των Αγίων Πατέρων.

Γράφει λ.χ. ο Rosino Gibellini, σχετικά με τα αίτια της εμφανίσεως της «πολιτικής θεολογίας», πως στον Moltmann «η Εκκλησία και ο Χριστιανισμός εμφανίζονται κοινωνικώς περιθωριοποιημένοι στη σύγχρονη κοινωνία, ως θρησκευτικό γεγονός. Ο Χριστιανισμός έχει απολέσει οριστικά τον πρωταρχικό ρόλο της «θρησκείας της κοινωνίας», cultus publicus, που κατείχε από την εποχή του Κωνσταντίνου μέχρι τα μέσα κσι πλέον του περασμένου αιώνα» ( Rosino Gibellini, η Θεολογία του 20^ου αιώνα, εκδ. Αρτος Ζωής, σελ. 352 ) . Για να επανέλθει ο Χριστιανισμός στο προσκήνιο χρειάζεται η άρθρωση μιας θεολογίας, η οποία θα χρησιμοποιεί ως «εργαλείο» την ιστορικοκοινωνική ανάλυση, για να εμβαθύνει στα προβλήματα του παρόντος, ώστε οι χριστιανικές κοινότητες να εξέλθουν από την απομόνωσή τους και να αναλάβουν ενεργό δράση στο πολιτικοκοινωνικό πεδίο, από το οποίο τις έχει απωθήσει η Νεωτερικότητα. Η λεγόμενη «θεολογία του ‘60», ήταν μάλιστα εκείνη που κατήγγειλε την προ αυτής θεολογία ως δέσμια του «Δυτικού τρόπου σκέψης», αιχμάλωτη του Σχολαστικισμού, με πρόγραμμα τη απαλλαγή από τις αρνητικές συνθήκες του συγχρόνου Πολιτισμού.

      Με κριτήριο το παράδειγμα αυτό των Δυτικών θεολόγων, βλέπουν πολλοί στην παραγωγή των Πατέρων και στη σύνθεση που επεχείρησαν, μια μονόπλευρη διανοητική δραστηριότητα, όπως είναι αυτή των Ορθολογιστών Προτεσταντών θεολόγων απέναντι στα κοινωνικά και πνευματικά ρεύματα του δικού τους πολιτισμικού χώρου, Γι’ αυτό και χρειάζεται να υπενθυμίζουμε εμφαντικά, πως οι Πατέρες της Ανατολικής Εκκλησίας είδαν στη Φιλοσοφία λ.χ. ( Πλατωνική, Αριστοτελική, Στωϊκή, Νεοπλατωνική ) μόνον το «γλωσσικό περίβλημα» της Αποκαλύψεως, δογματίσαντες θεοπρεπώς, «αλιευτικώς» : αφού έλαβαν τη Σοφία από το Θεό, όσα προηγουμένως είπαν άνθρωποι απλοί και αγράμματοι ( οι Απόστολοι ) τα είπαν αυτοί με διαφορετικά λόγια , που έγιναν το «σύστημα της πίστεως» των Ορθοδόξων. H Νεωτερικότητα όμως, όπως και η εκκοσμίκευση- παράλληλα φαινόμενα- αποτελούν γεγονότα, που ξεπήδησαν από την ίδια την Ιστορική σάρκα του Δυτικού Χριστιανισμού, ως υλιστική εσχατολογία- μετασχηματισμός του οράματος της Βασιλείας του θεού, οπότε ζητείται από τους εκεί θεολόγους να «επενδύσουν» με βιβλικές κατηγορίες αυτή την υλιστική εσχατολογία.

      Με τα λόγια πάλι του Rosino Gibellini ( που σχολιάζει εν προκειμένω τη «θεολογία της ελπίδας» του Moltmann ) « στην Πατερική Αρχαιότητα ο χριστιανισμός κληρονόμησε τους σπερματικούς λόγους της αλήθειας τη κλασικής σκέψης και στο Μεσαίωνα η Φιλοσοφία υπηρέτησε ως ancilla τη θεολογία. Η σύγχρονη σκέψη, αντιθέτως, από το έργο Παιδαγώγιση του ανθρώπινου είδους του Lessing και μετά, απαίτησε να κληρονομήσει υπό τη μορφή της λογικής αλήθειας τις αλήθειες της αποκάλυψης» ( ο.π. σελ. 359 )

  Επομένως πως θα μπορούσαμε  να κατανοήσουμε τον προτεινόμενο διάλογο με τη Νεωτερικότητα ; Πως τον αποτιμά η θεολογική συνείδηση των Ορθοδόξων, αφού όντως η Νεωτερικότητα αποτελεί την αναγκαία «συνθήκη» της ζωής μας, το πολιτισμικό μας περιβάλλον ; ( Μήπως και οι ίδιοι οι κληρικοί μας ή οι θεολόγοι μας δεν ζουν σ’ αυτό το πλαίσιο, το οποίο και τους καθορίζει ;  δεν απολαμβάνουν και αυτοί τις κατακτήσεις της Νεωτερικότητας, ως τις μικρότατες λεπτομέρειες της ζωής τους  ;) Μήπως η εκκοσμίκευση δεν είναι γεγονός και για τους ίδιους τους Χριστιανούς ; Ο πατήρ Αλέξανδρος Σμέμαν, ο κορυφαίος αυτός θεολόγος της Ρωσικής Διασποράς, απαντά σε ένα από τα πιο πολύτιμα για το θέμα μας έργα του ως εξής :

   « Η αληθινή καινοτομία της σημερινής Δυτικής κατάστασης δε βρίσκεται στην «εκκοσμίκευση» ως την αυτονόμηση του κόσμου από την εξουσία της Εκκλησίας ούτε ακόμη στην «εκκοσμίκευση» ως την αυτονόμηση της κουλτούρας από τις «θρησκευτικές αξίες». Βρίσκεται αρκετά παράδοξα, στην πρόσφατη αποδοχή από τη Χριστιανική Δύση ή τουλάχιστον τη Δυτική θεολογία, αυτού που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε υλιστική εσχατολογία του σύγχρονου υλιστικού κόσμου……Από τις Μεσαιωνικές θρησκευτικές ομάδες και τις «αναβιώσεις» τους , από την Αναγέννηση, το Διαφωτισμό, τον Ορθολογισμό, το Ρομαντισμό μέχρι τις κοινωνικές και πολιτικές ουτοπίες του δεκάτου ενάτου αιώνα, η ιδέα της Βασιλείας του θεού βρισκόταν στο κέντρο του εκκοσμικευμένου μυαλού…..Μια εκκοσμικευμένη εσχατολογία, μια πίστη στην έμφυτη ικανότητα του ανθρώπου να εκπληρώσει τα όνειρα και τις φιλοδοξίες του , μια εμπιστοσύνη στην «ιστορία», τη «δικαιοσύνη», την «ελευθερία» και άλλα ψευδοαπόλυτα – αυτή ήταν και αυτή είναι η κοσμική πίστη του εκκοσμικευμένου ανθρώπου. Μια πίστη που επιβιώνει κατά θαυματουργικό τρόπο και ξεπερνά οποιοδήποτε κύμα απογοήτευσης και ανάνηψης από την αυταπάτη που το κτυπά σε λίγο-πολύ κανονικά διαστήματα »( π. Alexander Schmemann, η Αποστολή της Εκκλησίας……. Εκδ. Ακρίτας, σελ. 79,80 )

Ισως πρέπει να αποτιμήσουμε την εισήγηση άρθρωσης μεταπατερικής θεολογίας, σαν έν «πρόγραμμα» εμπνεόμενο από τη λογική της «εκκοσμικευμένης εσχατολογίας» της Δύσης , με την λανθασμένη στάση της απέναντι του κόσμου – μια κοσμολογία, που την υιοθέτησε λανθανόντως και μεγάλο μέρος των θεολόγων μας, ως συμβατή με το Πατερικό Πνεύμα. Διότι οι Δυτικοί αποδέχονται ήδη αυτή την εσχατολογία, με τους δικούς της όρους, ως κριτήριο δηλ. της ίδιας της Χριστιανικής Πίστης και Πράξης , ως «όρο αναφοράς» κάθε χριστιανικής ανανέωσης , ως έγκυρο πλαίσιο και περιεχόμενο της Χριστιανικής εσχατολογίας, κατά τις εκτιμήσεις ενός π.Αλεξάνδρου Σμέμαν, του οποίου η εμπειρία για το σύγχρονο κόσμο δεν πρέπει να λογίζεται ευκαταφρόνητη.

Υπάρχει συνεπώς μια τάση που στηρίζεται «όχι σε κάποιο ενδιαφέρον για την πρωτοχριστιανική εσχατολογία, στην οποία το έσχατον ήταν η υπερβατική Βασιλεία του θεού και όχι ο κόσμος,, αλλά στην επιθυμία να βρεθεί μια κοινή γλώσσα με τον εκκοσμικευμένο κόσμο». Αυτά γράφει για το όλο εγχείρημα ο π. Αλέξανδρος , και επιλέγει πως « η μανία που υπάρχει για «σχέση» και «ανάμειξη» , η απίστευτη ανακάλυψη της κοινωνικής και πολιτικής «ριζοσπαστικότητας» του Χριστού, η ενθουσιώδης «επαναθεώρηση» του Χριστιανισμού μέσα στις κατηγορίες σκέψης των κοσμικών ουτοπικών ιδεολογιών, όλα αυτά δείχνουν πως η χριστιανική Δύση ενώ στην αρχή είχε «εκκοσμικεύσει» τον κόσμο χάριν ενός τελείως υπερβατικού θεού, τώρα είναι έτοιμη να προδώσει αυτό το ίδιο το υπερβατικό περιεχόμενο του Χριστιανισμού» ( π. Alexander Schmemann, η Αποστολή της Εκκλησίας…….εκδ. Ακρίτας, σελ. 81 )

Μέχρι τώρα, είναι αλήθεια, πως η Ορθοδοξία δεν μετέσχε ενεργά στα όσα διαδραματίζονται στη Δύση, παρότι παρακολουθεί με ένταση και ενδιαφέρον όχι μόνο τη συνεχιζόμενη αποστασία, αλλά και τις κοπιώδεις προσπάθειες των Δυτικών θεολόγων να διασώσουν μια χριστιανική βιβλική παράδοση « η οποία ακόμη σήμερα επιτρέπει να γίνεται λόγος για ανθρωπιά και αλληλεγγύη, για καταπίεση και απελευθέρωση, καθώς και για διαμαρτυρία ενάντια σε μια αδικία που ακούγεται μέχρι τον ουρανό» ( από την εισαγωγή του Rosino Gibellini, στο βιβλίο του με τίτλο «η θεολογία του 20^ου αιώνα», εκδ. Αρτος Ζωής, Αθήνα 2002, σελ. 14 ). Όμως οι θεολόγοι της Δύσης ,οφείλουμε να υπομνήσουμε, εργάζονται πάνω στο έδαφος μιας παράδοσης, διαφοροποιημένης από την Πατερική και ίσως αδυνατούν να συλλάβουν το εύρος και το βάθος μιας θεολογίας, της οποίας οι ρίζες βρίσκονται στον ουρανό και της οποίας η Αλήθεια για την «εν Χριστώ ανακαίνιση των πάντων» δεν δύναται να προσαρμοστεί στις κοσμικές ουτοπίες. Η αρχή γίνεται πάντοτε από το Θεό Πατέρα και τον Ενυπόστατο Λόγο Του. Και εδώ ισχύει το «χωρίς εμού ου δύνασθε ποιείν ουδέν».

Ορθώς έχει λεχθεί ότι «το κοινωνικό πρόγραμμα της Εκκλησίας είναι η Αγία Τριάδα». Σε μία τόσο συμπυκνωμένη φράση βρίσκεται όλη η αλήθεια για το πώς ένας Ορθόδοξος βλέπει ( ή πρέπει να βλέπει ) την αποστολή του «εντός» της κοινωνίας και του πολιτισμού. Η αρχή γίνεται πρώτα στο εσωτερικό του ανθρώπου και έπειτα αλλάζει και τον κόσμο γύρω του, τους θεσμούς , τα ήθη, τις νοοτροπίες κ.ο.κ. Όλα αυτά βέβαια έχουν επανειλημμένα τονισθεί από τους Ορθοδόξους θεολόγους και στο παρελθόν και σήμερα. Το διαρκώς ζητούμενο είναι η Ορθοπραξία. Τοιουτοτρόπως το αληθινό πρόβλημα δεν είναι η άρθρωση κάποιας μεταπατερικής θεολογίας, για να πλησιάσει τον κόσμο η Εκκλησία, αλλά το κατά πόσον οι χριστιανοί φανερώνουν την ιδιότητά τους «εν έργω» στο ούτως ή άλλως εκκοσμικευμένο πλέον περιβάλλον τους. Εδώ το ερώτημα καθίσταται αμείλικτο, καθώς στις Παγκοσμιοποιημένες συνθήκες μας, η αντίσταση στο ρεύμα της αποστασίας ( όσο κι’ αν οι Δυτικοί θεολόγοι ισχυρίζονται ότι η Νεωτερικότητα δεν είναι τώρα αντιμέτωπη με τη θεϊκή τάξη ) παίρνει κατακλυσμιαίες διαστάσεις. Βέβαια ο κόσμος δεν παύει να αποτελεί πεδίο ιεραποστολής, ούτε η Εκκλησία την Μοναδική όντως κοινωνία όπου διασώζεται το ανθρώπινο πρόσωπο.

Για να γίνεται όμως κάτι τέτοιο ( να διασώζεται το ανθρώπινο πρόσωπο ) απαιτείται μια διαφορετική θέα και εμπειρία του ίδιου του κόσμου. Ένα κοσμοείδωλο, το οποίο  ο π.Αλέξανδρος Σμέμαν ονομάζει εσχατολογικό, «όχι με την έννοια που δίνουν στον όρο τα βαθειά εκδυτικισμένα συστήματα της μεταπατερικής θεολογίας»,αλλά όπως «το συναντά κανείς σ΄ολόκληρη την εμπειρία της Εκκλησίας και κυρίως στη λειτουργική της εμπειρία και στην αδιάσπαστη πνευματική της παράδοση»   ( η Αποστολή της Εκκλησίας…….σελ. 82 ). Για να εκπληρώνουν την κοσμική τους και κάθε άλλη «λειτουργία», η Εκκλησία και ο Χριστιανός πρέπει να είναι ταυτόχρονα εκτός του κόσμου, χωρίς αυτό να σημαίνει αδιαφορία για τον κόσμο , αλλά μια θετική στάση, που υποδηλώνει κατάδυση και συμμετοχή στη Βασιλεία του Θεού.

Τα μεταπατερικά συστήματα θεολογίας αλλοιώνουν και στρεβλώνουν την πνευματική και λειτουργική παράδοση, αποφαίνεται ο π. Αλέξανδρος Σμέμαν. Το ίδιο κάνει όμως και ο «νομιναλισμός», ο οποίος έχει επικρατήσει στο χώρο της Εκκλησίας, με τη λατρεία των μορφών : «εγκλωβίζουν» το περιεχόμενο και συσκοτίζουν τη θέα της πραγματικότητος την οποία εκφράζουν ( ο π. Γεώργιος Φλορόφσκι για να περιγράψει το ίδιο φαινόμενο χρησιμοποίησε τον όρο «ψευδομόρφωση» ).  Αυτός είναι, όπως θα μπορούσε κανείς να ισχυρισθεί, και ένας εκ των λόγων, για τους οποίους η Ορθοδοξία φαντάζει προσκολλημένη στο παρελθόν ( συντήρηση ), ναρκισσευόμενη σέκτα, «άσχετη» με τα «σύγχρονα προβλήματα» ( που είναι τόσο αρχαία όσο και ο άνθρωπος )  και εν τέλει, για ορισμένους, ανασταλτικός παράγοντας της προόδου και της ανάπτυξης - με τα μάτια προσηλωμένα πάντοτε στον ουρανό.

Το αν και κατά πόσον η Ορθόδοξος Εκκλησία δύναται να ξεπεράση τα εμπόδια, που βρίσκονται στον ίδιο τον «εσωτερικό της χώρο» είναι ένα ερώτημα, η απάντηση του οποίου σχετίζεται με την θέληση της αυθεντικής βίωσης της Παράδοσης από τα ίδια τα μέλη της και κάτι τέτοιο συνιστά από μόνο του «πνευματική επανάσταση», την μόνη δυνατή να πληρώσει την «πείνα και δίψα» για το Απόλυτο, η οποία διψα κρύβεται πίσω από όλες τις ρομαντικά αφελείς εξεγέρσεις κατά «συστημάτων» και «θεσμών», πίσω από κάθε αγώνα για «απελευθέρωση» και πίσω από κάθε ουτοπία και «οραμα ζωής», που ο κάθε άνθρωπος έχει επινοήσει για τον εαυτό του ή την κοινωνία. Γιατί η Ορθοδοξία ριζώνει στη Βασιλεία του Θεού , για την οποία εύχεται αδιάκοπα στη λειτουργική της προσευχή : «Ευλογημένη η Βασιλεία του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος».